Teknolojinin ilerlemesi ve dijital uygulamaların yaşam alanına girmesiyle birlikte televizyon, bilgisayar, cep telefonu, tablet gibi ekran tabanlı medya günlük hayatımızın giderek daha önemli bir parçası haline gelmiş bulunmaktadır. Özellikle pandemiden sonra çocuklar için de internet, cep telefonları, televizyon, tablet ve benzeri teknolojik araçlar eğitimin ve günlük yaşamın vazgeçilmez bir unsuru olmaya başlamıştır. Doğru kullanıldığında tüm bu teknolojik aletlerin çocuklar için birçok yararı vardır.

Üç yaşındaki çocuklarda teknolojik alet kullanımı ile ince motor gelişimleri arasında pozitif yönde ilişki olduğu (Moon ve ark., 2019) çocukların erken okuryazarlık becerilerinin geliştirilmesinde (Crescenzi ve ark., 2014) ve çocukların ikinci bir dil edinmelerinde (Pellerin, 2013) tablet kullanımının olumlu bir etkisi olduğu bulunmuştur. Video veya televizyon, bakım veren ile izlendiğinde ve içerik ile ilgili konuşulduğunda dil öğrenmeye yardımcı olabilmektedir (Linebarger ve Walker, 2005). Çocukların gelişim yaşlarına uygun olan bilgisayar uygulamaları ve programlar çocukların soyut düşünme, yansıtıcı düşünme, akıl yürütme, planlama, bilgiyi analiz edip değerlendirme becerilerini geliştirmektedir (Nir-Gal ve Klein, 2004). Aynı zamanda çeşitli araştırmalar, eğitim programlarının üç-beş yaş arası çocuklarda bilişi ve genel bilgiyi, sosyal ve duygusal gelişimlerini geliştirmede başarılı olduğunu (Thakkar ve ark., 2006) ve çocukların üst bilişsel becerilerinin gelişimini de desteklediğini (Wong, 2012) belirtmektedir. Ancak ekranla kullanımının, çocukların davranışını, gelişimsel süreçlerini olumlu olduğu kadar olumsuz olarakta etkileyebileceği unutulmamalıdır. Bu aşamada üç noktaya dikkat edilmesi önemidir;

• Çocuğun aktif konumda olmasına,
• Ekran kullanım süresine,
• İzlenen veya oynanan oyunların içeriklerine. 

İçeriği kontrol edilmeden, süre sınırı, ebeveyn ya da bakıcı rehberliği olmadan ekrana maruz kalmanın çocukların gelişimleri üzerine olumsuz etkileri de olduğu bilinmektedir.

Peki nedir bu ekranın doğru kullanımı ve süresi?

• Amerikan Çocuk Ergen Psikiyatri Akademisi tarafından, 0-18 ay arasındaki çocukların görüntülü konuşma dışında hiçbir ekrana maruz kalmaması önerilir. 
• 18-24 ay arasındaki çocukların en fazla 1 saat yetişkinle birlikte eğitim programları izlenebilir. Bu sırada çocukla konuşmak, izlenen şeyleri anlatmak, sorular sormak önemlidir. Çocuklara yönelik programlarla sınırlı olması gerektiği ve ebeveynlerin bu programları çocuklarıyla birlikte izlemesi, izlerken gördüklerinin anlatılması, çocuklara rehberlik edilmesi, çocukla iletişim içerisinde izlenilmesi gerektiği belirtilmektedir. Çocuğun hipnoz olmuş gibi ekrana bakması, sizi duymaması, çevresine tepki vermemesi, nerede olduğunun farkında olmadan dalıp gitmesi durumlarında ekran kapatılmalıdır. 
• 2-5 yaş arasındaki çocuklar için her gün en fazla 1 saat, hafta sonu ise en fazla 3 saat ekran kullanımı önerilir. Bu yaş grubunda izlenen programların, videoların o takibi önemlidir. 12 yaş altı çocuklar şiddet görüntülerini doğru yorumlayamaz. Somut düşünce ve işlem öncesi dönemlerde senaryo-gerçek ayrımını yapamazlar. Bu nedenle şiddet içeren içeriklerden uzak durmalarına dikkat edilmesi gerekmektedir.
• 6-17 yaş arasındaki çocuklar için her gün en fazla iki saat ekran kullanımı önerilir. Fakat bu sırada çocuğun fiziksel aktivitelerine, uyku düzenlerine dikkat edilmelidir. 

Peki neden doktorlar, psikologlar ve diğer uzmanlar özellikle erken çocuklukta ekran süresinin kısıtlanması gerektiğini söyleyip duruyorlar? 

Bu soruya yanıt vermek için ilk olarak merkezi sinir sisteminden bahsetmemiz gerekiyor. Merkezi sinir sistemi nöron ve glia hücrelerinden ve bunlar besleyen kan damarlarından oluşmaktadır. Özellikle ilk 2 yıl nöronların birbiri ile bağlantı kurma kapasitesi çok fazladır. Dolayısıyla bu dönemde bebeğin öğrenme kapasitesi de olağanüstüdür. Bağlantıların oluşabilmesi ve hayatta kalabilmesi için bebeğin uyarana, deneyimlemeye ve ilişki kurmaya şiddetle ihtiyaç duyar. İlk iki yıl yeterince uyaran almayan, iliski kurmayan bebeğin beyni hem az bağlantı kurar hem de var olan bağlantıların kullanılmayanlarını budamaya baslar. Yapılan araştırmalar özellikle 3 yaş altı çocuklar için ekran karşısında geçirilen uzun sürelerin çocukların dil-iletişim becerileri, bilişsel, davranışsal ve sosyo-duygusal becerilerini olumsuz yönde etkilediğini bildirmektedir. Amerikan Pediatri Akademisi’nden Dr. Dimitri Christakis’e göre, bu negatif etkiler, çocuklar ekranlarda öğrendikleri iki boyutlu becerileri üç boyutlu gerçek dünyaya aktaramadıkları için ortaya çıkmaktadır (Radesky & Christakis, 2016). Bu dönemde önemli olan çocuğunda çevreden uyaranlar ile deneyimleyerek öğrenmesidir. Çünkü çevresel  uyaranlar beyinde sinaptik iletişimi arttırır. Sinaptik iletişimin artması ile beyinde yeni bağlantılar ve değişiklikler oluşur. Bu nedenle çocuğun genel gelişiminin iyi düzeyde olması için yaşamın ilk yıllarında deneyimlerinin gelişimini destekleyici olması önemlidir.

Ekran Kullanımının Beyin Gelişimine Etkileri

Erken çocukluk döneminde uzun süreler boyunca ekrana maruz kalmanın, beyin gelişimini olumsuz yönde etkileyebileceği ve nörogelişimsel bozukluklara sebep olabileceği ileri sürülmektedir. Yapılan çalışmalarda internet bağımlılığı olan çocukların beyin yapıları incelendiğinde;

• Planlama, önceliklendirme, düzenleme ve dürtü kontrolü gibi yürütme işlevlerini yöneten, beynin önemli bölümü olan “frontal lob” da hacim azalması, duygu ve haz davranışında önemli olan mezolimbik bağlantılarını ve sosyal olarak kabul görmeyen dürtülerin bastırılmasında yer alan “striatum” da hacim kaybı, empati ve şefkat geliştirme kapasitemizde ve fiziksel sinyalleri duygu ile bütünleştirme yeteneğimizde yer alan ve “insula” olarak bilinen bir alanın zarar gördüğü saptanmıştır (Zhou ve diğ., 2011; Yuan ve diğ., 2011; Weng ve diğ., 2013). Tüm bu bulgular, çocukların dürtülerini bastıramamasında, sosyal uyumsal davranışları öğrenmesinde, kişisel ilişkiler kurma ve sürdürmede risk faktörü olarak rol oynadığını göstermektedir.

Ekran Kullanımının Olumsuz Etkileri

Okul öncesi çağdaki çocuklarda uzun süre ekran başında kalmak, dikkat sorunları, agresif davranışlar, fiziksel inaktivite, obezite ve uyku sorunları ile ilişkilendirilmiştir.

• Yanlış rol model alma: Erken çocukluk dönemindeki çocukların bir yetişkin gibi sorgulama becerisi olmadığı nedeniyle gördüklerini aynen kabul edebilmeleri ciddi bir problemdir. Özellikle okul öncesi çağdaki çocukların iyi-kötü, doğru-yanlış gibi sorgulama becerisi henüz tam gelişmediği için etkili karekterleri rol model alabilmekte, yetişkin davranışlarını benimseyebilmektedir.
• Dikkat eksikliği ve dikkat problemleri: Televizyon ekranında hızla akan görüntüler gelişmekte olan çocuk beynini olumsuz etkilemekte dikkat problemleri ve odaklanma bozukluğuna yol açabilmektedir. Oldukça yüksek hızda geçişlere maruz kalan çocuklar işitsel ve görsel olarak çok fazla uyarana maruz kalmaktadırlar. Bu hızlı akış çocuğun dikkatini böler. Çocuk, bu akış içerisindeki konular arasında bir anlam kuramaz ve ekranın uyuşturucu etkisi altında zamanla kazanmasını beklediğimiz dikkat sürekliliğini kaybeder. Aynı anda birçok şeye dikkat etmesi gerektiği için ekran kullanımı fazla olan çocukların diğer çocuklara göre daha az odaklanabildiklerini belirtilmektedir (Canadian Pediatric Society, 2019). Zimmermann ve arkadaşları (2004) tarafından yapılan çalışmada televizyondaki aşırı uyaranın bebeğin beyin gelişimini olumsuz yönde etkilediği, 3 yaşından önce televizyon izleme ile 7 yaşında artmış dikkat sorunları arasında anlamlı ilişki olduğu bulunmuştur.
• Daha az fiziksel aktivite ve obezite: Ekran başında geçirilen sürenin uzun olması nedeniyle çocuklar eskiye kıyasla daha az fiziksel aktivitede bulunmakta ve azalmış hareket obezite sıklığını artırmaktadır. Amerika Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi tarafından 1988–1994 yılları arasında 8–16 yaş arası 4000’den fazla çocuk ile yapılan bir çalışmada, günde en az 4 saat televizyon izleyen çocukların, daha az televizyon izleyenlere göre aşırı kilo problemi olduğu belirlenmiştir (Vessey et al. 1998). Yapılan bir diğer çalışmada, çocukların aşırı kilolu durumu ile daha fazla televizyon izleme süresi arasında pozitif yönde ilişki saptanmıştır (Hu ve ark., 2019).
• Uyku problemleri: Uzun süre ekran başında kalan çocuklarda uyku süresi azalmakta ve çocuklar uykuya dalma problemleri yaşamaktadırlar. Özellikle ekrandan yayılan mavi ışık nedeniyle melatonin hormonunun salınımının azalması uyku problemleriyle ilişkilendirilmektedir. Ekran başında geçirilen zamanın kontrolünü sağlayamayan ve zamanın nasıl geçtiğini anlamayan çocuklar uyumaları gereken süreleri de ekran başında geçirebilirler. Bu da çocukların uyku düzenlerinin bozulmasına sebep olabilmektedir. 
• İnce motor: Ekran başında hareketsiz çok fazla zaman geçirilmesi ile gelişim çağındaki çocuklarda kas hareketlerini, ince ve kaba motor gelişimini olumsuz etkilemekte, el ve göz koordinasyonu bozulmaktadır.

• Göz Bozuklukları: Ekrana uzun süre maruz kalmak göz bozukluklarına neden olabilmektedir. Yapılan çalışmada günde 6 saatten fazla ekrana maruz kalan çocuklarda miyop olma riski diğer çocuklara göre iki kat daha fazla olduğu saptanmıştır (Guo ve ark., 2021).
• Dil gelişimi: Çocuklar televizyon karşısında sürekli alıcı konumundadır. Televizyon izleyerek aşırı vakit geçiren çocuklar oyun kurma ve konuşma gereği duymazlar. Dolayısıyla dil becerilerini geliştiremez ve başkalarıyla diyalog kurma becerilerini sergilemekte zorlanabilirler. Küçük yaşlardan itibaren aşırı televizyon izleyen çocuklarda geç konuşma ya da cümle kuramama sorunu sıkça görülebilmektedir. Özellikle konuşmaya başlamadan önce ekrana maruz kalan çocukların dil edinimlerinin geciktiği, alıcı ve ifade edici dillerde gerilik yaşadığı görülmüştür (Nobre ve ark., 2019).
• Davranış problemleri: Ekran kullanımı çocukların davranış problemleri üzerinde de etkilidir. Özellikle saldırgan davranışlarda olumsuz etkili olduğu görülmektedir. Amerika‟da yapılan bir çalışmaya göre; 4 yaş altındaki çocuklar tarafından televizyon izlenilerek geçirilen gün içindeki her bir saat için okula başladıklarında fiziksel şiddet içeren davranışlarda bulunma riski %9 artmaktadır.

OSB ve Ekran Kullanımı İle İlgili Yapılan Araştırmalar

OSB ve ekran kullanımı ilişkisine baktığımızda ekran kullanımın otizme sebep olduğuna yönelik bazı inanışlar vardır. Otizme neden olan faktörler halen tam olarak bilinmemekte birlikte ekran kullanımının otizme sebep olduğunu söylemek mümkün değildir fakat yapılan çalışmalar gösteriyor ki ekran kullanımı OSB’nin karakteristik özelliklerini ve semptomlarının şiddetini arttırmaktadır. 

• Günde 1 saat ekran başında kalmanın OSB semptom şiddeti ile ilişkili olabileceğini göstermiştir. (Nalbant ve diğ., 2022). Çalışmamızda OSB’li çocukların Amerikan Pediatri Akademisi önerilerine göre daha erken yaşta ve daha uzun süre ekran başında kaldıkları bulunmuştur. Ayrıca sonuçlar, günlük ekran süresinin artmasının, ekran süresi boyunca etkileşim olmadan <24 ay,> 1 saat ⁄ gün ekran başında kalmanın OSB semptom şiddeti ile ilişkili olduğunu göstermiştir.
• Yapılan bir diğer çalışmada ekran süresi ile OSB özellikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir korelasyon puanı bulunulmuştur. Ekran süresi arttıkça daha fazla OSB özelliği görülebileceği belirtilmiştir (Dikkala, Murthy, Prasad, Sharma & Chaudhury).
• Heffler ve diğerleri (2022), günde en az 2 saat ekran kullanımı olan 18-40 aylık çocuklar ile yürütmüş oldukları çalışmada deneysel müdahale ile ekran süreleri azaltılınca, semptomların da azaldığının görüldüğünü saptamışlardır. Çocukların ekran izleme süresi müdahaleden önce günde ortalama 5,6 saat iken müdahale sonucunda günde 5 dakikaya düşürülmüştür. Müdahale sonrasında temel otizm semptomlarında ve ebeveyn stresinde önemli iyileşmeler gözlenmiştir. 

Ebeveyn Olarak Neler Yapmalıyız:

• Çocuğa teknoloji kullanımında sınırlandırma koyup aynı sınırlara uyma konusunda model olunmalıdır. 
• Çocukların hayatlarına gerçek yaşantısal aktiviteler koyarak deneyimlemesine potansiyellerini gerçekleştirmelerine olanak sağlanmalıdır. Gündelik rutinlerine, aktivitelerine devamlılıkları konusunda desteklenmelidir. 
• Yasaklayıcı tutumlar sergilemek yerine sınırlar, seçenekler ve yönlendirici tutumlar sergilenmelidir. Çocuklara 5 dakika ekrana bakabilirsin diyerek sınırlandırmak daha sonra seninle resim veya puzzle yapabiliriz diyerek seçenek sunmak önemlidir. 
• Kullanılan teknolojik aletlerin içeriklerinin güvenliğinin takip edilmesi önemlidir. 
• Ekran kullanırken çocukla beraber izlenmesi, konuşulması özellikle 12 yaş öncesi çocukların doğru-yanlış iyi-kötü kavramları açıklanarak izlenmesi önerilir. 

Kaynakça

CANADIAN PEDIATRIC SOCIETY, D. H. T. F. O. O. (2019). Digital media: Promoting healthy screen use in school-aged children and adolescents. Paediatrics and Child Health (Canada), 24: 402–408. 

CHRISTAKIS, DA (2009). The effects of infant media usage: What do we know and what should we learn? Acta Paediatrica, International Journal of Paediatrics. 98: 8-16.

CORKIN MT, PETERSON ER, HENDERSON AME, WALDIE KE, REESE E, MORTON SMB (2021). Preschool screen media exposure, executive functions and symptoms of inattention/hyperactivity. Journal of Applied Developmental Psychology, 73: 101237. 

COUSE LJ, CHEN DW (2010). A tablet computer for young children? Exploring its viability for early childhood education. Journal of Research on Technology in Education, 43: 75–98.

CRESCENZI L, JEWTT C, PRICE S (2014). The role of touch in preschool children’s learning using iPad versus paper interaction. Australian Journal of Language and Literacy, 37: 86–96.

Dikkala, V. P., Murthy, P. S., Prasad, R. V., Sharma, V., & Chaudhury, S. (2022). Amount of screen time and occurrence of autistic-like symptoms in toddlers in a tertiary care hospital. Medical Journal of Dr. DY Patil University, 15(4), 538-543.

Guo, Y., Liao, M., Cai, W., Yu, X., Li, S., Ke, X., … Zeng, F. (2021). Physical Activity, Screen Exposure and Sleep Among Students During the Pandemic of COVID-19. Scientific Reports 11(1).

Heffler, K. F., Frome, L. R., Garvin, B., Bungert, L. M., & Bennett, D. S. (2022). Screen time reduction and focus on social engagement in autism spectrum disorder: A pilot study. Pediatrics International, 64(1), e15343.

HUTTON JS, DUDLEY J, HOROWITZ-KRAUS T, DEWITT T, HOLLAND SCOTT K (2020). Associations between screen-based media use and brain white matter ıntegrity in preschool-aged children. JAMA Pediatrics, 174. 

LINEBARGER DL, WALKER D (2005). Infants’ and toddlers’ television viewing and language outcomes. American Behavioral Scientist, 48: 624–645. 

MCQUEEN A, CRESS C, TOTHY A (2012). Using a tablet computer during pediatric procedures a case series and review of the “apps.” Pediatric Emergency Care, 28: 712–714.

MOON J, CHO SY, LIM SM, ROH JH, KOH MS, KIM YJ, NAM E (2019). Smart device usage in early childhood is differentially associated with fine motor and language development. Acta Paediatrica, 108: 903–910. 

Nalbant, K., Erden, S., Yazar, A., & Kılınç, İ. (2022). Investigation of the relation between epithelial barrier function and autism symptom severity in children with autism spectrum disorder. Journal of Molecular Neuroscience, 1-7.

Nobre, J. N. P., Santos, J. N., Santos, L. R., Guedes, S. C., Pereira, L., Costa, J. M., Souza Morais, R. L. (2019). Determining Factors in Children’s Screen Time in Early Childhood. Ciencia & Saude Coletiva 26(3).

PELLERIN M (2013). E-inclusion in early french ımmersion classrooms: using digital technologies to support ınclusive practices that meet the needs of all learners, 36: 44– 70.NIR-GAL O, KLEIN, PS (2004). Computers for cognitive development in early childhood— the teacher’s role in the computer learning environment. Information Technology in Childhood Education Annual, 1: 97–119. 

RADESKY JS, CHRISTAKIS DA (2016). Increased screen time: ımplications for early childhood development and behavior. Pediatric clinics of north america. W.B. Saunders.

SMALL GW, LEE J, KAUFMAN A, JALIL J, SIDDARTH P, GADDIPATI H, BOOKHEIMER SY (2020). Brain health consequences of digital technology use. Dialogues in Clinical Neuroscience, 22: 179–187. 

THAKKAR RR, GARRISON MM, CHRISTAKIS DA (2006). A systematic review for the effects of television viewing by infants and preschoolers. Pediatrics. American Academy of Pediatrics.

Weng, Chuan-Bo, Ruo-Bing Qian, Xian-Ming Fu, Bin Lin, Xiao-Peng Han, Chao-Shi Niu, and Ye-Han Wang. “Gray Matter and White Matter Abnormalities in Online Game Addiction.” European Journal of Radiology 82, no. 8 (August 2013): 1308–1312. doi:10.1016/j.ejrad.2013.01.031. 

WONG, LH (2012). A learner-centric view of mobile seamless learning. British Journal of Educational Technology, 43: E19–E23.

Vessey J, Yim-Chiplis P, MacKenzie N (1998). Effects of television viewing on children’s development. Pediatric Nursing 24(5): 483–486. 

Yuan, Kai, Wei Qin, Guihong Wang, Fang Zeng, Liyan Zhao, Xuejuan Yang, Peng Liu, et al. “Microstructure Abnormalities in Adolescents with Internet Addiction Disorder.” Edited by Shaolin Yang. PLoS ONE 6, no. 6 (June 3, 2011): e20708. doi:10.1371/journal.pone.0020708. 

Zhou, Yan, Fu-Chun Lin, Ya-Song Du, Ling-di Qin, Zhi-Min Zhao, Jian-Rong Xu, and Hao Lei. “Gray Matter Abnormalities in Internet Addiction: A Voxel-Based Morphometry Study.” European Journal of Radiology 79, no. 1 (July 2011): 92–95. doi:10.1016/j.ejrad.2009.10.025. 

Zimmerman F, Christakis D, DiGiuseppe D et al. (2004). Early television exposure and subsuquent attentional problems in childiren. Pediatrics 113(4):708–713.