ABA’nın açılımı  Applied Behavioral Analysis, Türkçe karşılığı UDA ya da açık ismi Uygulamalı Davranış Analizi’ dir. 

ABA, edimsel koşullama kuramının öne sürdüğü davranış ilkelerini kullanarak toplumsal açıdan önemli davranışları değiştirmeyi amaçlayan disiplindir. ABA tekniğini etkili yapan bilimsel dayanaklı olmasıdır.

Davranış Analizinde davranışlar iki şekilde sınıflandırılır:
-Tepkisel Davranışlar
-Edimsel Davranışlar
Tepkisel davranışlar, öğrenilmezler, canlıların genetik özellikleri ve yaşamda kalabilmelerine bağlı olarak geliştirilirler. Bireyin isteğine bağlı olmadan ya da refleks olarak ortaya çıkan davranışlardır.

Edimsel davranışlar ise geçmişte davranışın sergilenmesi sonucu ortaya çıkan davranış sonrası olaylara bağlı olarak gerçekleşir. Davranışın, sonucunda ortaya çıkan pekiştirici ya da cezalandırıcı sonuca bağlı olarak ileride tekrar sergilenmesi ya da sergilenmemesi söz konusudur.

Pavlov’un köpek deneylerinde tepkisel davranış ortaya çıkaran klasik koşullama (uyaran-tepki ilişkisi) süreci söz konusudur.
ABA yaklaşımı ise; Skinner’ın deneysel çalışmalarının sonucu olarak davranış ve öğrenmenin gerçekleşmesinde uyaran-tepki-uyaran ilişkisi esas alınarak geliştirilen edimsel koşullama temellidir.

Lovaas Tekniği (Ayrık Denemelerle Öğretim)

Lovaas, Otizmin bazı çocuklarda üstesinden gelinebilir bir yetersizlik olduğunu öne süren ilk uzmandır. Erken yoğun davranışsal eğitim modelini geliştiren kişidir.

Ayrık denemelerle öğretim: Beceriler alt basamaklarına ayrılır ve her bir basamak üst üste tekrar eden denemelerle öğretilir. Bu öğretim uygulamasında denemeler, davranışın öncülü, davranış ve davranışın sonucundan oluşur.

Uygulama: Beceri yönergesi sunulur. Çocuğun doğru tepkide bulunması için ipucu sunulur. İpucundan sonra çocuğun gözlenebilir ve ölçülebilir tepkide bulunması beklenir. Çocuğun tepkisinin ardından bu tepkiyi ileride arttırmak ya da azaltmak için uyaran sunulur. Her bir deneme için açık bir başlangıç ve bitiş sağlanmalıdır. Denemelerin sonuçları kaydedilmelidir. Denemeler arası süre belirlenmelidir.

Doğal Ortamda Öğretim Tekniği

Doğal ortamda öğretim; becerilerin gerçek/günlük yaşam içinde sergilendiği biçimde ve bu ortamlarda bulunan doğal etkinlikler ile rutinler içinde öğretilmesidir.
Doğal Öğretim uygulamalarında;
-Çocuğun liderliği ve ilgileri izlenir.
-Rutinler, günlük etkinlikler ve oyun öğretimin biçimlendirilmesinde kullanılır.
-Davranış sonrası uyaranlar/pekiştireçler gerçekleştirilmekte olan etkinlikle ilişkili biçimde davranışın doğal sonucu olarak ortaya çıkar ve öğrenciye sunulur.
-Öğretim değişik koşullar altında ( örn. Değişik ortamlarda, değişik materyaller ve kişilerle, değişik zamanlarda ve değişik olaylar bağlamında ) gerçekleştirilir.

Verbal Behavior (Sözel Davranış)

Sözel Davranış programı, Skinner’ın Sözel Davranış kuramından yola çıkılarak oluşturulmuş çok aşamalı bir dil müfredatıdır. Bu yöntemde çocuklara işlevsel iletişim becerileri kazandırmak amacıyla çeşitli davranışsal uygulamalar yapılır. Bu uygulamalarda öncelikle istek bildirme (mand) ve isimlendirme/betimleme (tact) becerilerini kazandırmak hedeflenir. Daha sonra ise daha üst düzey iletişim becerilerini kazandırmak için planlama yapılır.

Manding; çocuğun istekte bulunması ile çocuğa anında yarar sağlayan ve bu yüzden çabuk güçlenen bir sözel davranış çeşididir. Güçlü bir manding repertuarı oluşturmak, diğer sözel davranış çeşitlerini (etiketleme vs.) öğretmek için gereklidir. Manding çocuğa sözel davranışın değerli olduğunu öğretir. Çocuk manding programı ile bir kez konuşmak istemeye başladıktan sonra ne söylemesi gerektiği üzerine çalışmalara başlanır.

İşlevsel Davranış Analizi

Davranışın sonucuna ilişkin benimsenen hipotezleri doğrulamak üzere davranışın işlevinin sınanması sürecidir. Uygun olmayan davranışın nedenlerini ve nasıl değiştirileceğini belirlemek ve uygun olmayan davranış yerine alternatif uygun bir davranış öğretmek amacıyla işlevsel davranış analizi yapılır.
Uygun olmayan (problem) davranış; yoğunluk, sıklık ve süresi açısından kültürel normlara uymayan, bireyin kendisi ve çevresindekiler için tehlikeli olan ve bireyin sosyal uyum ve kabulünü ciddi olarak engelleyen davranıştır.
Problem davranışlar; ABA teknikleri kullanılarak azaltılabilir, hatta ortadan kaldırılabilir.
-İlk önce problem davranışlar tanımlanır.
-Problem davranışın işlevi/işlevleri belirlenir.
-İşlevsel değerlendirme formu doldurulur.
-ÖDS kaydı tutulur.
-Davranış müdahale programı hazırlanır.

Problem davranışların iki tür işlevi vardır:

1.Bir şey elde etme
-Nesne elde etme
-İlgi elde etme
-Etkinlik elde etme
-Duyusal uyaran elde etme

2.Bir şeyden kaçma/kaçınma
-Nesneden kaçma/kaçınma
-İlgiden kaçma/kaçınma
-Etkinlikten kaçma/kaçınma
-Duyusal uyarandan kaçma/kaçınma

Problem davranış önleme teknikleri

-Ortam düzenleme
-Kural koyma ve uygulama
-Yönerge kullanma
-Sınıf rutinleri oluşturma
-Etkinlikler arası geçişleri kolaylaştırma
-Seçenek sunma
-Görseller kullanma
-Programda değişiklik yapma
-Bekleme süresini azaltma
-İşlevsel iletişim öğretimi
-Sosyal beceri öğretimi

TEMEL KAVRAMLAR
Pekiştirme

Bir davranışı izleyen ve ileride o davranışın sergilenme olasılığını arttırmak üzere ortama bir uyaranın eklenmesi ya da ortamdan bir uyaranın kaldırılması durumuna pekiştirme denir.

2 çeşit pekiştirme vardır: olumlu pekiştirme, olumsuz pekiştirme. Ortama bir uyaranın eklenmesi ile o davranışın ileride sergilenme olasılığını arttırma durumuna olumlu pekiştirme denir. Olumlu pekiştirmede kullanılan iki tür pekiştireç vardır: Birincil Pekiştireçler, İkincil Pekiştireçler. Birincil pekiştireç içsel ya da biyolojik ihtiyaçlarımızı karşılayan pekiştireçlerdir. Yiyecek, içecek, uyku, duyusal ihtiyaçlar vb. İkincil pekiştireçler yaşamsal önemi olmayan ancak bireyin sevdiği ve pekiştireç özelliği kazanmış durum ve nesnelerdir. İkincil pekiştireç türleri; sosyal pekiştireç, nesnel pekiştireç, etkinlik pekiştireci ve sembol pekiştireçlerdir.

Ortamdan itici bir uyaranın kaldırılması ile o davranışın ileride sergilenme olasılığını arttırma durumuna da olumsuz pekiştirme denir.

Davranışın uyaran kontrolünde olmasını sağlamak ve daha hızlı bir öğrenme gerçekleştirmek için ayrımlı pekiştirme uygulanır. Ayrımlı pekiştirmede, bir ön uyarana bağlı olarak davranışın sergilendiği durumda pekiştireç sunulur ve o uyaran ortamda bulunmadığında davranış pekiştirilmez.

Pekiştirme yaparken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir:

-Pekiştireç araya herhangi başka bir davranış girmeden istenen davranışın hemen sonrasında sunulmalıdır.
-Birincil, nesnel ve sembol pekiştireçler daima sosyal pekiştireçlerle birlikte kullanılmadır.
-Pekiştireçler hemen doyum sağlamayacak şekilde küçük miktarlarda kullanılmalıdır.
-Birincil pekiştireçler mümkün olduğu kadar çabuk seyrekleştirilmelidir.
-Pekiştireçlerin sunulma sıklığı seyrekleştirilmelidir.
-Pekiştireçlerin mümkün olduğu kadar doğal olmasına özen gösterilmelidir.

Pekiştireç Değerlendirmesi:

-Öğrenci ile ilk performans değerlendirmeleri sırasında öğrencinin ilgi alanları gözlemlenir. Farklı materyal/yiyecek/etkinlikler de sunularak olası pekiştireçler listelenir.
-Aileye pekiştireç belirleme formu verilir.
-Gözlemler ve aileden gelen bilgiler göz önünde bulundurulur.
-İki seçenekli tercih belirleme uygulaması ile olası pekiştireçlerin etkililik düzeyleri belirlenir. Buna göre seansta kullanılacak en etkili pekiştireç/pekiştireçleri seçilir.
Öğretim seanslarında; farklı materyal/etkinlik vb. ile öğrencinin etkileşimde bulunması sağlanarak pekiştireçlerin çeşitlendirilmesi de istenir. Her seans öncesinde farklı olası pekiştireçlerin olduğu bir pekiştireç kutusu öğrenciye sunulmalıdır. O seans için yeni pekiştireçler belirlenir.
Minimum 1 ay – maksimum 3 ayda bir, iki seçenekli tercih belirleme uygulaması tekrarlanmalıdır.

Ceza

Bir davranışı izleyen ve o davranışın ileride sergilenme olasılığını azaltan durumdur. İki tür ceza vardır: Olumlu ceza, olumsuz ceza. Olumlu ceza, bir davranışı izleyen durumda ortama bireyde hoşnutsuzluk yaratan bir uyaranın eklenmesiyle o davranışın ileride gerçekleşme olasılığının azalmasıdır. Olumsuz ceza, bir davranışı izleyen durumda ortamdan bireyde hoşnutluk yaratan uyaran ya da uyaranların geri çekilmesi sonucu o davranışın ileride gerçekleşme olasılığının azalmasıdır. Ceza, başlangıçta etkili olma olasılığına rağmen kullanımı önerilmemektedir. Olası sakıncaları;

-Ceza uygulamalarında birey yalnızca ne yapmaması gerektiğini öğrenmekte, ne yapması gerektiğini öğrenmemektedir.
-Ceza, davranışı bastırmakta, ortadan kaldırmamaktadır. Cezanın olmadığı diğer ortamlarda davranış yine ortaya çıkmaktadır.
-Rahatsız edici fiziksel cezalar birey için olumsuz model olabilmektedir.
-Ceza bireyin acı çekmesine ya da kendisini kötü hissetmesine neden olabilmektedir.
-Bireyler ceza ortamlarında bulunmaktan kaçınmakta ya da bu ortamlardan kaçabilmektedirler.

İpucu

Bireyin tepkide bulunmadan önce doğru tepkide bulunma olasılığını arttırmak üzere uygulamacı tarafından sunulan yardımdır. İpucu çeşitleri: Sözel ipucu, görsel ipucu, model olma, jestsel ipucu ve fiziksel (tam fiziksel-kısmi fiziksel) ipucu.

Bireyin ipucu olmadan doğru tepkide bulunamamasına ipucu bağımlılığı denir. İpucunun gerektiğinden uzun süre kullanılması ipucu bağımlılığına neden olur. İpucu, öğretimde gelişme kaydettikçe yavaş yavaş geri çekilerek ya da birden ortadan kaldırılarak mümkün olduğunca erken silikleştirilmelidir.

Gelişimsel Bozukluklar

Otizm ve karakteristik özellikleri

Sosyal etkileşim, iletişim alanlarındaki yetersizlikler; sınırlı ve yineleyici davranışlarla kendini gösteren nörobiyolojik bir bozukluk ve özel eğitim kategorisidir.

Yaygın gelişimsel bozukluk ile otizm spektrum bozukluğu ile eşanlamlı olup ileri düzeyde ve karmaşık bir gelişimsel yetersizlik anlamında kullanılmaktadır.

Karakteristik özellikleri:
-Toplumsal iletişim ve toplumsal etkileşimde süregiden eksiklikler
Karşılıklı konuşamama; ilgilerini, duygularını ya da duygulanımını paylaşamama; toplumsal etkileşimi başlatamama ya da toplumsal etkileşime girememe; sözel ve sözel olmayan iletişim yetersizliği; göz iletişimi ve beden dilinde olağandışılıklar ;beden dilini anlamama, kullanma eksikliği; değişik toplumsal ortamlara göre davranışlarını ayarlama güçlüğü; sembolik oyunu paylaşma ya da arkadaş edinme güçlükleri; yaşıtlarına ilgi göstermeme; ilişki kurma, sürdürme ve anlama eksiklikleri.
-Sınırlı, yineleyici davranış örüntüleri ilgiler ya da etkinlikler
Basmakalıp ya da yineleyici motor eylemler; ekolali; kendine özgü dil kullanımı; sıra dışı nesne kullanımı; aynılık konusunda direnme, esneklik göstermeme, yoğunluğu ve odağı olağandışı olan, ileri derecede kısıtlı, değişkenlik göstermeyen ilgi alanları; duyusal girdilere karşı çok yüksek ya da düşük düzeyde tepki gösterme ya da çevrenin duyusal yanlarına olağandışı bir ilgi gösterme

Otizm tanısı için yeterli kriterlerin karşılanmadığı fakat otizmin karakteristik özelliklerinden bazılarının görüldüğü bireylere de atipik otizm tanısı konulmaktadır.

Önemli Güncel Bilgiler/ Otizmi tanıyalım/ Kısa kısa otizm

Günümüzde otizmin 1/68 çocuğu etkilediği bilinmektedir.
6 ayı geçtiği halde başkalarına gülümsememek, 2 yaşını geçtiği halde 2 sözcüklü basit cümlecikler kurmamak, 1 yaşını geçtiği halde agulamamak, bay bay yapmamak otizmin erken belirtilerindendir.
Otizmli bireylerin %40’nın zihin engeline sahip olduğu bilinmektedir.
Kardeşlerden birinde otizm varsa diğerinde olma olasılığı %2 ila %7 arasındadır.
OSB kızlara oranla erkeklerde 4-5 kat daha fazla görülür.
OSB’na sahip bireylerin %25-%40 epilepsi bulunmaktadır.
PECS, resim değiş-tokuşu sistemine dayalı alternatif bir iletişim yöntemidir.
Bireyin öğrendiği davranışı hızlı ve kolay sergilemesine akıcılık denir.
Beceri analizi bir becerinin basamaklandırılarak öğretilmesi sürecine denir.
Sosyal öyküler, video modelle öğretim, ayrık denemelerle öğretim, etkinlik çizelgeleri otizmli çocukların öğretiminde kullanılan bilimsel dayanaklı uygulamalardır.

Kısaltmalar:

*ÖDS Kaydı: Öncül-Davranış-Sonuç Kaydı
*U-D-U: Uyaran-Davranış-Uyaran