Müjgan HAŞİMOĞLU, 2025
Otizmli Çocuklarda Ortak Dikkat Neden Önemlidir?
Giriş
Ortak dikkat, iki veya daha fazla kişinin bir nesneye, olaya veya duruma dikkatini eş zamanlı olarak yöneltmesi ve bu süreci karşılıklı iletişimle sürdürmesi olarak tanımlanır. İnsan gelişiminin temel bir parçası olan bu beceri, sosyal iletişim, dil öğrenimi ve bilişsel gelişim için kritik öneme sahiptir. Ancak otizm spektrum bozukluğu (OSB) olan çocuklar, genellikle ortak dikkati başlatmada ve sürdürmede zorluklar yaşar. Bu makalede, ortak dikkatin önemi, otizmli çocukların gelişimindeki rolü ve eğitimciler ile ailelere yönelik öneriler ele alınacaktır.
Ortak Dikkatin Gelişimdeki Rolü
1. Sosyal İletişim ve Etkileşim
Ortak dikkat, sosyal ilişkilerin temelini oluşturur. Çocuklar, başkalarının dikkatini takip ederek ve paylaşarak sosyal bağlantılar kurmayı öğrenir.
Otizmli çocuklarda bu becerinin eksikliği, sosyal ilişki kurmada ve sürdürmede zorluklara yol açar.
Örnek: Çocuğun bir nesneyi işaret ederek bakışıyla ebeveyninin dikkatini çekmesi, ortak dikkatin bir göstergesidir. Bu basit etkileşim, çocuğun çevresini anlamasına ve sosyal bağlar geliştirmesine yardımcı olur.
2. Dil ve İletişim Becerileri
Ortak dikkat, dil öğreniminin temel taşlarından biridir. Çocuklar, başkalarının dikkatini takip ederek sözcükleri bağlam içinde öğrenir.
Otizmli çocuklar, başkalarının dikkatini takip etmede zorlandıkları için dil gelişiminde gerilik yaşayabilirler.
Örnek: Ebeveynin bir oyuncak hakkında konuşması sırasında çocuğun oyuncağa bakması ve ebeveynin sesini dinlemesi, dil öğrenimi için önemli bir fırsattır. Ebeveyn daha sade bir dil kullanarak çocuğunun işlemlemesine fırsat sunabilir. Ayrıca yavaş kısa kelime taklitleri, yansıma sözcük (vuuuu, düt düt, hammm gibi) kullanımı konuşma sürecine katkı sunacaktır.
3. Bilişsel Gelişim
Ortak dikkat, çocukların çevrelerini keşfetmeleri ve öğrenmeleri için bir köprü görevi görür.
Ortak dikkat becerileri zayıf olan çocuklar, sosyal ipuçlarını anlamakta ve bu ipuçlarını problem çözmede kullanmakta zorlanabilirler.
Otizmli Çocuklarda Ortak Dikkatin Geliştirilmesi
Ortak dikkatin geliştirilmesi, otizmli çocukların sosyal, iletişimsel ve bilişsel gelişiminde önemli bir yere sahiptir. Bu becerinin öğretimi, sabır ve sistematik yaklaşımlar gerektirir. Çocukların bireysel farklılıkları göz önünde bulundurularak, bireyselleştirilmiş stratejiler kullanılmalıdır. Ortak dikkatin geliştirilmesine yönelik müdahaleler, doğal ortamlarda ve yapılandırılmış eğitim programlarıyla birlikte uygulanabilir.
1. İpucu Verme ve Şekillendirme
Nasıl Kullanılır?
Çocuğun ortak dikkati başlatması için önce sözel veya fiziksel ipuçları verilir. İpuçlar zamanla azaltılarak çocuğun bağımsız şekilde bu beceriyi sergilemesi sağlanır.
Örneğin, bir balonu göstererek “Bu balonun rengi ne kadar güzel, birlikte bakalım!” diyerek çocuğu yönlendirebilirsiniz.
Neden Etkilidir?
Bu yöntem, çocuğun istenen davranışı öğrenmesini sağlar ve bağımsız olarak ortak dikkat becerilerini sergilemesine yardımcı olur.
2. İlgi Alanlarına Dayalı Etkileşim
Nasıl Kullanılır?
Çocuğun ilgisini çeken oyuncaklar, nesneler veya aktiviteler kullanılarak etkileşim fırsatları yaratılır.
Örneğin, çocuğun sevdiği bir arabayı alarak “Bu arabayı nasıl hızlı sürebiliriz?” diye sorarak dikkatini paylaşmaya teşvik edebilirsiniz.
Neden Etkilidir?
Çocuğun doğal ilgisini temel alan bu yaklaşım, öğrenme sürecini daha motive edici ve eğlenceli hale getirir.
3. Ortak Faaliyetlerde İşbirliği
Nasıl Kullanılır?
Çocuğun bir etkinliğe katılmasını sağlayarak onun dikkatini başkalarıyla paylaşması teşvik edilir.
Örneğin, birlikte bir yapboz yaparken çocuğun dikkatini parçaların yerleştirilmesine yönlendirebilirsiniz.
Neden Etkilidir?
Bu yöntem, hem sosyal hem de bilişsel gelişime katkıda bulunur ve çocuğun başkalarıyla işbirliği yapmasını öğretir.
4. Görsel Destekler ve Semboller
Nasıl Kullanılır?
Resimli kartlar, semboller veya videolar gibi görsel araçlar kullanılarak çocuğun dikkatini yönlendirme süreçleri desteklenir.
Örneğin, bir resimli hikaye kitabı açarak “Buradaki tavşana birlikte bakalım!” diyebilirsiniz.
Neden Etkilidir?
Otizmli çocuklar genellikle görsel uyaranlara daha duyarlıdır, bu nedenle görsel destekler dikkat paylaşımını kolaylaştırabilir.
5. Taklit ve Modelleme
Nasıl Kullanılır?
Çocuğun oyun sırasında yaptığı bir hareketi taklit ederek dikkat paylaşımı başlatılır. Ardından yetişkin, kendi davranışını sergileyerek çocuğun bunu model almasını sağlar.
Örneğin, çocuğun bir oyuncağı çevirdiğini gördüğünüzde aynı şekilde oyuncağı çevirin ve “Hadi birlikte yapalım!” diyerek etkileşime davet edin.
Neden Etkilidir?
Taklit, çocuğun sosyal ve iletişim becerilerini geliştirmesine yardımcı olan doğal bir öğrenme yöntemidir.
Ailelere ve Eğitimcilere Öneriler
Ailelere Öneriler
Günlük Hayatta Ortak Dikkati Destekleyin
Çocuğun dikkatini çekmek ve paylaşmak için günlük rutinlerden yararlanın. Örneğin, yemek sırasında sofradaki bir nesneyi işaret ederek “Bu kaşığı birlikte kullanalım” diyebilirsiniz. İlgisini aktarmadığında elinizle eline fiziksel destek vererek bu yönergeyi gerçekleştirmesine destek olabilirsiniz.
Çocuğun ilgi gösterdiği şeylere siz de ilgi gösterin. Bu, dikkat paylaşımını teşvik eder ve çocuğun sizinle bağ kurmasını sağlar.
Oyunlar ve Etkileşimli Aktiviteler Planlayın
Çocuğun ilgisini çeken oyunları birlikte oynayın. Örneğin, baloncuk üfleme veya toplarla oynama gibi aktiviteler, dikkat paylaşımı için eğlenceli fırsatlar sunar.
Oyun sırasında çocuğun göz teması kurmasını ve dikkatini yönlendirmesini teşvik edin.
Sizinle oyuna katılmasa bile bir süre oyun oynamaya devam edin. Size eşlik etmesini sabırla bekleyin.
Sabırlı ve Tutarlı Olun
Çocuğun dikkat paylaşımı becerilerini geliştirmesi zaman alabilir. Bu süreçte sabırlı olun ve sürekli tekrarlarla çocuğu destekleyin.
Başarılarını ödüllendirin ve olumlu geri bildirimlerde bulunun.
Teknolojiden Yararlanın
Ortak dikkati teşvik eden interaktif tablet uygulamalarını kullanabilirsiniz. Bu uygulamalar, çocukların dikkatlerini bir nesneye yönlendirmesini sağlayabilir.
Ancak, teknoloji kullanımını sınırlı tutarak yüz yüze etkileşimlerin öncelikli olmasına dikkat edin.
Eğitimcilere Öneriler
Sınıf İçi Uygulamalar Planlayın
Ortak dikkat becerilerini teşvik eden grup etkinlikleri planlayın. Örneğin, sınıfta bir hikaye okurken çocukların dikkatini hikayenin belirli bir kısmına yönlendirecek sorular sorun.
Bir oyun sırasında sırayla oynama veya işbirliği yapma gibi aktiviteler tasarlayın.
Takip ve Değerlendirme Yapın
Ortak dikkat becerilerinin gelişimini düzenli olarak gözlemleyin ve kayıt altına alın. Bu, müdahalelerin etkili olup olmadığını anlamanıza yardımcı olur.
Her çocuğun bireysel ihtiyaçlarını belirleyerek, bireyselleştirilmiş eğitim planları oluşturun.
Ailelerle İşbirliği Yapın
Çocuğun okulda kazandığı becerilerin evde pekiştirilmesi için ailelere rehberlik edin.
Ailelerle düzenli iletişim kurarak çocuğun dikkat paylaşımı becerilerindeki gelişmeleri paylaşın ve onların deneyimlerinden faydalanın.
Pozitif Pekiştirme Kullanın
Çocuk bir ortak dikkat davranışı sergilediğinde onu övün ve bu davranışı ödüllendirin. Bu, çocuğun bu beceriyi daha sık sergilemesini teşvik eder.
Örneğin, bir nesneye işaret ettiğinde “Harika gösterdin!” diyerek olumlu geri bildirim verin.
Sonuç
Ortak dikkat, otizmli çocukların sosyal, dilsel ve bilişsel gelişimleri için temel bir beceridir. Eğitimciler ve aileler, bu beceriyi desteklemek için sabırlı, tutarlı ve yaratıcı yaklaşımlar benimsemelidir. Çocuğun doğal ilgi alanlarına dayalı etkileşim fırsatları yaratmak, dikkat paylaşımını güçlendirmek için etkili bir yöntemdir. Ortak dikkat becerilerinin geliştirilmesi, otizmli çocukların çevreleriyle daha güçlü bağlar kurmalarına ve yaşam kalitelerini artırmalarına olanak sağlar.
Kaynakça
Mundy, P., & Newell, L. (2007). Attention, joint attention, and social cognition. Current Directions in Psychological Science, 16(5), 269-274.
Carpenter, M., Nagell, K., & Tomasello, M. (1998). Social cognition, joint attention, and communicative competence from 9 to 15 months of age. Monographs of the Society for Research in Child Development, 63(4), 1-143.
Schreibman, L. (2005). The Science and Fiction of Autism. Harvard University Press.
Özyürek, A., & Aydoğan, C. (2018). Ortak dikkat becerilerinin otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar üzerindeki etkisi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 16(3), 421-437.
Tohum Otizm Vakfı. (2019). Otizm ve ortak dikkat üzerine bilgilendirme kitapçığı. (tohumotizm.org.tr).
Wainer, A. L., & Ingersoll, B. R. (2013). The use of innovative computer technology for teaching social communication to individuals with autism spectrum disorders. Research in Autism Spectrum Disorders, 7(3), 1-17.
